Przez ostatnie 5 lat mieliśmy do czynienia z wyjątkową dynamiką cen nawozów. Złożyło się na to wiele czynników. Globalna destabilizacja rynków na skutek pandemii COVID-19, wyjątkowo wysoka inflacja, konflikt zbrojny pomiędzy Rosją a Ukrainą, szoki podażowe. Jak dokładnie te zjawiska wpłynęły na ceny surowców i rynki światowe? Jakie są prognozy na ceny nawozów w 2024 roku? By lepiej zrozumieć jak minione okoliczności wpłynęły na rynek nawozowy oraz czego spodziewać się w nadchodzącym roku przyjrzyjmy się poniższym analizom.
Syntetyczną miarą równowagi popytowo-podażowej przyjętą w tych rozważaniach jest dynamika zmian Fertilizer Price Index Banku Światowego (wykres nr 1 – Indeks cen nawozów (2) Okres 5 letni (5Y)).
Jak zauważymy w toku analizy, okres od kwietnia 2022 roku do czerwca 2023 roku jest okresem osiągania nowego stanu równowagi między globalnym popytem na nawozy, a ich podażą. Dynamika zmian Fertilizer Price Index w okresie od czerwca 2023 r. do chwili obecnej natomiast skłania do przypuszczenia, że nowy stan równowagi światowego rynku nawozowego został osiągnięty. Aby lepiej zrozumieć dynamikę zmian cen nawozów jaka miała miejsce w ostatnich 5 latach, przeanalizujmy kluczowe etapy krok po kroku.
Ceny nawozów i dynamika ich zmian – kluczowe etapy
Okres zawirowań występujących w światowym handlu nawozami trwający od stycznia 2019 do października 2023 można podzielić na podokresy w których występowały charakterystyczne dla danego podokresu siły napędowe.
I tak:
W okresie styczeń 2019 – czerwiec 2020 w odpowiedzi na skutki gospodarcze pandemii rządy wdrożyły różnorodne pakiety fiskalne, różnego rodzaju tarcze anty-covidowe, które przyczyniły się do akumulacji oszczędności zgromadzonych przez sektor prywatny.
Okres czerwiec 2020 – grudzień 2021 charakteryzuje się rosnącym globalnie popytem ogólnym. M.in. popytem na zboża i na energię. Rosnący popyt globalny uwidocznił wąskie gardła w podaży spowodowane wrażliwością światowego handlu nawozami na szoki podażowe.
Okres grudzień 2021 – kwiecień 2022. W okresie tym uwidoczniło się szczególnie niedopasowanie podaży do popytu wzmocnione rosyjską agresją na Ukrainę (oraz sankcjami Zachodu na Rosję).
W okresie kwiecień 2022 – czerwiec 2023 następuje stopniowy spadek Fertilizer Price Index Banku Światowego będący oznaką zbliżania się do nowego poziomu globalnej równowagi podażowo-popytowej
Okres czerwiec 2023 – do października 2023 charakteryzuje się :
- zmniejszonym popytem na nawozy wskutek niekorzystnego stosunku cen nawozów do cen płodów rolnych
- obniżeniem konkurencyjności przemysłu nawozowego UE, szczególnie azotowego, wyrażającym się dużym importem nawozów mineralnych z krajów poza-unijnych.
Okres styczeń 2019 – czerwiec 2020
Gwałtowny i bezprecedensowo wysoki wzrost cen nawozów został spowodowany zwalczaniem następstw katastrofy naturalnej o globalnej skali jaką była pandemia COVID-19.
Aby nie dopuścić do załamania się gospodarki szybko wdrożono programy fiskalne o wielkiej skali. Odpowiedź rządów była zdecydowana, choć przy wykorzystaniu różnorakich instrumentów i w różnej skali. W USA skoncentrowano się na bezpośrednim wsparciu dla gospodarstw domowych, w tym wsparciu dla bezrobotnych, których liczba gwałtownie wzrosła. W Unii Europejskiej, w tym także w Polsce, rządy zdecydowały się na wsparcie przede wszystkim sektora przedsiębiorstw, w tym poprzez subsydiowanie zatrudnienia, co ograniczało wzrost bezrobocia, chroniąc przy tym dochody gospodarstw domowych.
Za sprawą tych działań w odróżnieniu od kryzysów wcześniejszych, po zakończeniu których sektor prywatny wychodził z dużym ciężarem zadłużenia, w kryzysie pandemicznym sektor prywatny zakumulował duże oszczędności. Z uwagi na nieprzewidywalność sytuacji gospodarczej powodowanej nawracającymi falami COVID-u nie były one wydawane. (1)
To jest powód dla którego Fertilizer Price Index obniżyła się z wartości 89,43 na początku omawianego okresu do 66,86 na jego końcu. Indeks ten obejmuje średnią ważoną dla cen naturalnych fosforytów, nawozów fosforowych (DAP), soli potasowej (MOP) i mocznika. Baza porównań: US, 2010=100
Wykres nr 1 – Indeks cen nawozów (2) Okres 5 letni (5Y)
Fertilizer Price Index Banku Światowego powstał w oparciu o notowania cen poszczególnych nawozów, bądź surowców do ich wytwarzania. Notowania te przedstawiono na wykresie sporządzanym przez Agriculture Market Information System (AMIS) na wykresie zatytułowanym Fertilizer Price FOB.
Wykres nr 2 – Ceny nawozów FOB (3) Okres 5 letni (5Y)
Zakumulowanych oszczędności nie wydawano nie tylko na zakup nawozów i surowców do ich produkcji, ale także na inne surowce/produkty masowe. Wyraźnie pokazuje to przebieg wskaźnika Global Price Index for All Commodities sporządzany przez Oddział Rezerwy Federalnej w St.Louis.
Wykres nr 3 – Globalny indeks cen wszystkich towarów (4) Okres 5 letni (5Y)
Okres czerwiec 2020 – grudzień 2021
Po ustąpieniu pandemii, gdy usunięto restrykcje, odłożony popyt bardzo szybko się odbudował. Popyt ten był finansowany w dużej mierze odłożonymi przymusowymi oszczędnościami. Wsparcie fiskalne dla firm spowodowało, że w wielu krajach bezrobocie praktycznie nie wzrosło. Zniknęły obawy przed utratą pracy, a jednocześnie nie spadły istotnie dochody firm i pracowników. Obrazowo mówiąc, państwo płaciło za „nicnierobienie”. Tym samym skumulowane zostały spore, oszczędności sfinansowane przez wzrost zadłużenia publicznego. Gdy tylko pojawiła się taka możliwość, zaczęto wydawać nagromadzone pieniądze.
Ceny gazu
W tym okresie, po stronie podaży najważniejszym czynnikiem wzrostu cen nawozów był gwałtowny wzrost cen gazu ziemnego, wykorzystywanego zarówno jako surowiec, jak i źródło energii do produkcji amoniaku (materiał bazowy do nawozów azotowych), który stanowi 70%-80% kosztów produkcji amoniaku. Ceny gazu ziemnego poszybowały w górę, zwłaszcza w Europie i Azji.
Wykres nr 4 – Ceny gazu ziemnego EU (5) Okres 5 letni (5Y)
Wykres nr 5 – Ceny gazu ziemnego (6) Okres 5 letni (5Y)
Wzrost popytu ogólnego szczególnie mocno podbił ceny energii będące czynnikiem najsilniej napędzającym globalną inflację. Skokowy wzrost cen energii został wzmocniony przez wprowadzane działania w zakresie polityki klimatycznej, zwłaszcza w Unii Europejskiej, ale nie tylko. Na to nałożyły się dodatkowo napięcia geopolityczne. Wzrost popytu na surowce napotkał ograniczenia podażowe, co doprowadziło do istotnego spadku zapasów i wzrostów cen surowców energetycznych. W przypadku ropy naftowej spadkowi globalnych zapasów sprzyjało utrzymywanie limitów wydobycia przez kraje OPEC+ oraz relatywnie niska aktywność wiertnicza w Stanach Zjednoczonych. Spadek tej aktywności, mimo wysokiego poziomu cen, także związany był z polityką klimatyczną, w tym z trudniejszym dostępem i wyższym kosztem finansowania dla sektora naftowego.
W przypadku gazu ziemnego w br. wystąpił szok związany z szybkim wzrostem zapotrzebowania na surowiec. Towarzyszyła mu ograniczona podaż na rynku UE ze względu na obniżony przesył z Norwegii (na skutek remontu infrastruktury), z Rosji (wskutek polityki Gazpromu) oraz ograniczonych dostaw skroplonego gazu (LNG) do UE ze względu na wzrost popytu w Azji. W efekcie, zapełnienie magazynów gazu ziemnego w Europie kształtowało się na poziomie znacznie niższym, niż przeciętnie w ciągu ostatnich 10 lat poprzedzających omawiany okres. Jednocześnie ceny surowca wzrosły kilkukrotnie. Na skutek wzrostu cen surowców energetycznych oraz uprawnień do emisji CO2 wystąpił także bardzo silny wzrost cen energii elektrycznej. (1) Oprócz wzrostu cen energii w tym okresie wzrosły także ceny pozostałych surowców/towarów masowych. (por. wykres nr 3 Globalny indeks cen wszystkich towarów (4))
Ceny zbóż
W tym okresie ze względu na zwiększony popyt systematycznie wzrastały światowe ceny zbóż. Było to szczególnie widoczne w przypadku pszenicy i roślin oleistych.
Wykres nr 6 – Cena pszenicy (7) Okres 5 letni (5Y)
Z kolei odbicie w górę cen zbóż w 2020 r. spowodowało dalszy wzrost popytu na nawozy w 2021 roku. Potęgował go ówcześnie korzystny dla rolników stosunek cen nawozów do cen płodów rolnych. Dodatkowo rosnące ceny węgla w Chinach, głównego surowca do produkcji amoniaku, w połączeniu z wycofywaniem nieefektywnych mocy produkcyjnych również doprowadziły do ograniczenia produkcji. Przyczyniło się to również do wzrostu światowych cen nawozów.
Ograniczenia podażowe a ceny nawozów
Następnym czynnikiem wpływającym na wzrost cen nawozów było zatwierdzenie przez EU w czerwcu 2021 r. sankcji na białoruskie dostawy soli potasowej. Spowodowało to zerwanie wieloletnich tradycyjnych więzi handlowych. W wyniku tych sankcji polscy producenci nawozów NPK zostali zmuszeni do importu soli potasowej z bardzo egzotycznych kierunków jak Kanada. Dodatkowo w lipcu władze Chin, w odpowiedzi na obawy dotyczące dostępności nawozów dla krajowych rolników, intensywnie rozważały wprowadzenie podatku eksportowego na nawozy mocznikowe i fosforowe. Fakt ten był dodatkowym impulsem do wzrostu cen globalnych. (8)
Obawy odbiorców o dostępność nawozów z Chin znalazły potwierdzenie w styczniu 2022, kiedy to rząd chiński wprowadził zakaz eksportu nawozów fosforowych z Chin. Chiński eksport fosforanu diamonu (DAP), który zazwyczaj stanowi 30% światowego handlu DAP, spadł w 2022 r. o 43% w porównaniu z 2021r., podczas gdy chiński eksport mocznika spadł w tym samym okresie o 47%.
IFPRI ocenia, że w czerwcu 2022 około 20% światowego handlu nawozami dotknięte było restrykcjami eksportowymi. (9)
Oprócz inflacji, drugą poważną przyczyną gwałtownego wzrostu wartości Indeksu Cen nawozów w okresie od czerwca 2020 roku do kwietnia 2022 r (wzrost z 66,86 do 293,73) były ograniczenia podażowe. Były one tak poważne, że należy się zastanowić nad pytaniem:
Dlaczego światowy rynek nawozów jest szczególnie podatny na szoki podażowe? Jak wpłynie to na ceny nawozów?
Ta wrażliwość na szoki podażowe wynika z dwóch powodów.
Po pierwsze: duża ilość nawozów – 38% całkowitej produkcji N, 50% całkowitej ilości wyprodukowanego P i 80% całego wyprodukowanego K – jest przedmiotem obrotu międzynarodowego. Lwia część tego handlu pochodzi z zaledwie kilku krajów. W przypadku azotu w 2019 roku Rosja, Chiny i Katar łącznie odpowiadał za 33% (odpowiednio 15%,13% i 5%) N w obrocie międzynarodowym. Wydobycie rudy soli potasowej i fosforytów jest jeszcze bardziej skoncentrowane ze względu na nierównomierne rozmieszczenie złóż tych surowców. W przypadku nawozów fosforowych trzej główni eksporterzy: Chiny, Maroko i Rosja reprezentują 57% światowego handlu (odpowiednio 25%, 18% i 14%). W przypadku soli potasowej udział w rynku pierwszej trójki sięga 80% (Kanada: 39%, Rosja 21% i Białoruś 20%). (10)
Po drugie – wrażliwość rynku nawozowego na podażowe perturbacje wynika z interwencji poszczególnych rządów. Interwencje te wynikają z potrzeby zachowania bezpieczeństwa żywnościowego poprzez zagwarantowanie dostępności nawozów po cenach zapewniających opłacalność uprawy.
Okres grudzień 2021 – kwiecień 2022
W grudniu 2021 wydawało się, że dotychczasowy gwałtowny wzrost cen nawozów osiągnął punkt kulminacyjny, od którego rozpocznie się proces osiągania nowego poziomu równowagi podażowo-popytowej. Miał on wyrażać się obniżką cen nawozów. Wartość Fertilizer Price Index w styczniu 2022 wynosiła 234,71. W lutym, do czasu wybuchu konfliktu rosyjsko-ukraińskiego, zmalała do 220,68, aby w kwietniu 2022 osiągnąć nowy najwyższy poziom 293,73. Powodem wzrostu była eskalacja niepewności co do możliwości zaopatrzenia się w surowce, a także sankcje nałożone na Rosję. Doprowadziło to do dalszego wzrostu cen podstawowych nawozów i surowców do ich produkcji. (por. wykres nr 2 – Ceny nawozów FOB (3) )
Konflikt w Ukrainie
Konflikt w Ukrainie, wywołane przez niego sankcje gospodarcze oraz zakłócenia na szlakach handlowych Morza Czarnego jeszcze bardziej zwiększyły koszty handlu. Rosła też niepewność co do eksportu z Rosji i Białorusi, co stanowiło szczególny problem dla międzynarodowego handlu nawozami. W 2020 roku Rosja dostarczała:
- 14% mocznika będącego w światowym handlu (najpowszechniej stosowanego nawozu N),
- 11% MAP i DAP (najpowszechniej stosowanego nawozu P),
- Rosja i Białoruś łącznie dostarczyły aż 41% całego MOP (będącego w obrocie najczęściej stosowanego nawozu K).
Wreszcie, ponieważ Europa boryka się z ciągłymi niedoborami źródeł gazu ziemnego (w 2020 roku UE 40 % swojego zapotrzebowania na gaz zaspokajała importem z Rosji), to należało się spodziewać, że koszty produkcji pozostaną wysokie dla wszystkich dostawców nawozów (z wyjątkiem Rosji), w tym dla Stanów Zjednoczonych i krajów Zatoki Perskiej wytwarzających produkty N. (10)
I tak w istocie było, co potwierdzają dane dla okresu po lutym 2022 z wykresu nr 2 – Ceny nawozów FOB (3) oraz dla okresu maj sierpień 2022 (por wykres nr 4 – Ceny gazu ziemnego EU (5) i nr 5 – Ceny gazu ziemnego (6)
Od kwietnia wartości indeksu cen nawozów Banku Światowego stopniowo malały.
W kwietniu globalna presja inflacyjna osiągnęła swój punkt kulminacyjny. Szoki podażowe na rynkach paliw i płodów rolnych, wzmocnione rosyjską agresją na Ukrainę (oraz sankcjami Zachodu na Rosję) zderzyły się z szokami popytowymi. Wynikały one z definitywnego zerwania restrykcji covidowych i uwolnienia do realnej gospodarki bilionów dolarów i euro, wykreowanych przez poprzednie dwa lata przez banki centralne, a następnie rozdanych ludziom w ramach nadzwyczajnych transferów fiskalnych. (13)
Okres kwiecień 2022 – czerwiec 2023
Pomiędzy kwietniem 2022, a czerwcem 2023 obserwujemy systematyczny spadek wartości Fertilizer Price Index. Świadczy to o tym, że następuje proces stopniowego dochodzenia do nowego globalnego poziomu równowagi makroekonomicznej przejawiający się względnie stałym poziomem cen nawozów i energii wynikającym z równowagi popytowo-podażowej.
Jednakże proces ten został zakłócony na skutek gwałtownego wzrostu cen gazu – poczynając od maja 2022 i osiągając maksimum w sierpniu 2022. Ten wzrost, spowodowany koniecznością zgromadzenia zapasów gazu na zimę 2022/2023 dla celów grzewczych, spowodował, że w sierpniu 2022 wiele europejskich instalacji wytwarzających amoniak i mocznik zaprzestało pracy z uwagi na nieopłacalność produkcji. (12)
Okres czerwiec 2023 – do października 2023
W okresie od czerwca 2023 do chwili obecnej, czyli na koniec października 2023 r. Fertilizer Price Index Banku Światowego zmienia się w niewielkim stopniu. Może to świadczyć o tym, że nastąpiła równowaga między popytem, a podażą. Na zmienność wskaźnika w okresie 4 najbliższych miesięcy wpłyną zmiany cen gazu ziemnego. Spowodowane będą one sezonowym wzrostem zapotrzebowania w okresie zimowym oraz popytem na ten podstawowy surowiec do produkcji nawozów azotowych. Nowa równowaga charakteryzuje się zmniejszonym popytem na nawozy. Jest to efekt coraz większego rozwierania się „nożyc cenowych” między cenami środków do produkcji rolnej. W szczególności tyczy się to relacji między cenami nawozów i płodów rolnych. Powoduje to drastyczny spadek opłacalności produkcji rolnej. Zjawisko to w odniesieniu do sytuacji w polskim rolnictwie zostało obszernie i przekonująco zilustrowane danymi z poniżej zamieszczonych wykresów. Wykresy opublikował Arkadiusz Zalewski na swoim profilu na Linkedin.
Wykres nr 7 – Dynamika cen detalicznych wybranych grup środków produkcji dla rolnictwa (Grudzień 2020 r. = 100) Autor: Arkadiusz Zalewski
Wykres nr 8 – Skumulowany wskaźnik zmian cen (grudzień 2020 -100) Autor: Arkadiusz Zalewski
Syntetyczny wskaźnik koniunktury w rolnictwie (SWKR) – Wykres nr 9
Systematyczny spadek wartości wskaźnika koniunktury przedstawiony na powyższym wykresie koreluje ze zmianami światowych cen zbóż. (Por. wykres nr 6 – Cena pszenicy (7) Okres 5 letni (5Y))
Kolejną cechą omawianego okresu jest znaczący spadek konkurencyjności przemysłu nawozowego UE wyrażający się dużym importem nawozów mineralnych z krajów poza-unijnych. Niemiecki import nawozów azotowych z Rosji gwałtownie rośnie. W pierwszej połowie 2023 roku Niemcy zwiększyły zakupy nawozów z Rosji 3,3-krotnie w porównaniu ze średnią z ostatnich pięciu lat. (14) Powody są złożone: „Gwałtowny wzrost cen energii w ostatnich latach i wciąż wysoki poziom cen, zwłaszcza gazu ziemnego, postawiły przed europejskim i niemieckim przemysłem nawozowym poważne wyzwania„, wyjaśnia Stowarzyszenie Przemysłu Rolniczego.
W Polsce, jak podaje Arkadiusz Zalewski w oparciu o dane GUS, w okresie styczeń-sierpień 2023 zaimportowano z Rosji 328 tys. ton nawozów mineralnych. Stanowiło to 17,6% importu ogółem
Wykres nr 10 – Wolumen polskiego importu nawozów z Rosji Źródło
Zarówno rosnący import nawozów do krajów Unii jak i utrata konkurencyjności unijnego przemysłu nawozowego szczególnie azotowego wynikający z wysokich cen gazu ziemnego w UE w porównaniu do cen gazu w USA czy Rosji budzi obawy wielu osób. W tym premiera Saksonii-Anhalt Reinera Haseloff’a, który wyraził swój niepokój w liście do kanclerza Olafa Scholza. Zaniepokojenie dotyczy nadmiernego uzależnienia się od importu nawozów z Rosji. Uzależnienie to w połączeniu z likwidacją przemysłu azotowego w UE może zostać wykorzystane przez rząd rosyjski jako broń. (14)
Jak będą się kształtować ceny nawozów w 2024 roku – podsumowanie
Gwałtowny i bezprecedensowo wysoki wzrost cen nawozów w okresie czerwiec 2020 – kwiecień 2022 był konsekwencją zwalczania następstw katastrofy naturalnej o skali globalnej, jaką była pandemia COVID-19. Bezpośrednią przyczyną ożywienia gospodarczego po pandemii był globalny wzrost popytu stymulowany odłożonymi oszczędnościami zakumulowanymi przez sektor prywatny. Jego powodem było wdrożenie przez rządy wielu krajów programów fiskalnych o wielkiej skali. (Tarcze anty-covidowe).
W miarę jak początkowe ożywienie na świecie nabierało tempa, popyt na kluczowe surowce, energię, półprodukty i usługi logistyczne przekroczył dostępną podaż. Doprowadziło to do rosnących i niestabilnych cen.
Wzrost cen nawozów, surowców do ich produkcji, a także energii dodatkowo napędzała duża wrażliwość światowego rynku nawozów na szoki podażowe. Wrażliwość ta wynika z faktu, że międzynarodowy obrót nawozami stanowi duży udział w obrocie całkowitym oraz charakteryzuje się dużą koncentracją produkcji nawozów. Aż 38% światowej produkcji N, 50% całkowitej ilości wyprodukowanego P i 80% całego wyprodukowanego K – pochodzi z zaledwie kilku krajów. Po trzecie – dwie powyższe cechy powodują, że międzynarodowa wymiana nawozami jest bardzo podatna na wpływ czynników geopolitycznych. Przykładem mogą być restrykcje eksportowe czy sankcje gospodarcze.
Kolejnym czynnikiem zaburzającym światowy rynek nawozów była napaść Rosji na Ukrainę. Spowodowała ona dwumiesięczne opóźnienie w rozpoczęciu procesu osiągania nowego stanu równowagi.
Nowy stan równowagi globalnej (nietrwałej?) charakteryzuje się przewagą podaży nawozów nad popytem na nie. Świadczą o tym listopadowe doniesienia z Polski, Niemiec czy Chin mówiące o ograniczeniu stosowania przez rolników nawozów. Wynika ono ze zbyt wysokiego stosunku cen nawozów do cen za zboża.
Natomiast w UE cechami tej nowej równowagi jest znacząca utrata konkurencyjności przemysłu nawozowego UE, szczególnie azotowego. Spowodowana jest ona znacznie wyższymi cenami gazu w UE niż w Rosji. Utrata konkurencyjności przejawia się w postaci rosnącego importu nawozów.
Bibliografia
(1) Obserwator Finansowy: ekonomia, debata, Polska, świat
(2) https://ycharts.com/indicators/fertilizers_index_world_bank Okres analizy (5Y)
(3) https://www.amis-outlook.org/index.php?id=40373 Okres analizy (5Y)
(4) https://fred.stlouisfed.org/series/PALLFNFINDEXQ Okres analizy (5Y)
(5) https://tradingeconomics.com/commodity/eu-natural-gas Okres analizy (5Y)
(6) https://tradingeconomics.com/commodity/natural-gas Okres analizy (5Y)
(7) https://tradingeconomics.com/commodity/wheat Okres analizy (5Y)
(8) 2021_ifa_medium_term_outlook_public_summary (2).pdf
(9) Short-term policy considerations to respond to Russia-Ukraine crisis disruptions in fertilizer availability and affordability | IFPRI : International Food Policy Research Institute
(10) How will Russia’s invasion of Ukraine affect global food security? | IFPRI : International Food Policy Research Institute
(11) https://tradingeconomics.com/commodity/natural-gas
(12) https://tradingeconomics.com/commodity/eu-natural-gas
(13) https://www.bankier.pl/wiadomosc/Inflacja-oraz-stopy-procentowe-w-Polsce-i-na-swiecie-lipiec-2023-8582180.html
(14) Import nawozów z Rosji: Jak bardzo Niemcy są zależne? | agrarheute.com